Dora Kacnelson
Dora Kacnelson

dr Dora Kacnelson

(1921-2003)

 

Filolog, historyk literatury, komparatystka, pedagog, w polskich środowiskach naukowych znana jako autorka prac opartych na archiwaliach dotyczących literatury XIX wieku, głównie recepcji Mickiewicza i – ogólniej – słowiańskiej poezji patriotycznej, materiałach przechowywanych w różnych instytucjach na terenie dawnego Związku Radzieckiego, często niedostępnych dla badaczy polskich. Dała się też poznać jako żarliwa i bezkompromisowa działaczka społeczna i patriotyczna polsko-żydowska.

Dora Borisowna Kaenelson, córka Berla (Borysa) i Baswy z domu Dojno, polska Żydówka, urodziła się w Białymstoku 19 kwietnia 1921 r. Ojciec, pochodzący ze znanej rabinackiej rodziny Katznelsonów, uczył w szkołach żydowskich na terenach zachodniej Białorusi, po 1918 r. w Białymstoku i na Wileńszczyźnie, działał w organizacjach żydowskich, głównie Bundu.

Pierwsze lata życia spędziła w Białymstoku i na Wileńszczyźnie, chodziła do szkół białostockich – polskiej (gdzie uzyskała maturę) i żydowskiej. W końcu lat 30. rodzina Kacnelsonów wyjechała do Leningradu, gdzie mieszkała starsza, zamężna już siostra. Ojciec zaginął w czasie tzw. czystek komunistycznych lat 30. Dora Kaenelson wraz z matką i siostrą przetrwała lata II wojny światowej w Leningradzie. Tu ukończyła studia w Zakładzie Slawistyki Wydziału Filologicznego, w latach 1946-1949 odbyła aspiranturę w zakresie historii literatury polskiej pod kierunkiem prof. Pawła Bierkowa. Promotor zachęcił ją do badań archiwalnych w Leningradzie, a po sprecyzowaniu tematu pracy dyplomowej – „Adam Mickiewicz a twórczość ludowa” – także w archiwach Wilna, gdzie przez dwa lata miała stypendium naukowe. Praca doktorska (wg radzieckiej nomenklatury na stopień kandydata nauk) powstawała w archiwach Leningradu i Wilna, w dawnej wileńskiej bibliotece Wróblewskich i Uniwersytetu Stefana Batorego. Tu poznała zasłużonych pracowników tych instytucji, m.in. Jerzego Ordę i Władysława Abramowicza. Dora Kaenelson obroniła dysertację doktorską w Leningradzie w 1952 roku. Praca ukazała się drukiem w uniwersyteckim periodyku „Uczenyje Zapiski Instituta Sławianowiedienija” (t. 8, 1954, s. 181-233). Po nieudanych staraniach otrzymania pracy na uniwersytecie w Leningradzie lub w Wilnie uczyła w szkołach średnich, następnie dostała przydział pracy na stanowisko profesora literatury rosyjskiej w Instytucie Pedagogicznym, czyli wyższej szkole pedagogicznej w Połocku. Potem wyjechała na wschodnią Syberię (musiała tam wyjechać, bo w Połocku była jako Żydówka represjonowana). Uczyła więc w wyższych szkołach pedagogicznych w Ułan Ude aż za Bajkałem, potem w Czicie, gdzie znów prowadziła prace archiwalne dotyczące zesłańców – więźniów kolonii katorżniczych w pobliskim Nerczyńsku: rosyjskich dekabrystów, polskich uczestników powstań narodowych lat 1830 i 1863, członków organizacji patriotycznych; badała materiały także w Akakutii i leżącym na zachodnim brzegu Bajkału Irkucku, gdzie odbywał zesłanie Piotr Wysocki. Na Syberii spotkała swego przyszłego męża, Aleksieja Jegorowa, który walczył w II wojnie światowej, dostał się do niewoli niemieckiej i po powrocie do ZSRR w 1946 r. został skazany na katorgę w kopalniach między górnym biegiem Kołymy a Magadanem. Jegorow przez lata cierpliwie przepisywał notatki Pani Dory, kolacjonował teksty, przygotowywał maszynopisy. Gdy zachorował, w końcu lat 90-tych, postanowili za niemieckie odszkodowanie przenieść się na leczenie do Berlina. Jegorow zmarł tam 2 lata przed swoja żoną.

W 1966 r. Dora Kacnelson została profesorem mianowanym literatury rosyjskiej i polskiej w Państwowym Instytucie Pedagogicznym im. Iwana Franki w Drohobyczu, skąd zwolniono ją w 1983 r. – choć formalnie emerytowano – za swoistą „nieprawomyślność”, tj. za kontakty ze środowiskami naukowymi polskimi i kijowskimi (bez zezwolenia władz wzięła udział w IX Międzynarodowym Zjeździe Slawistów w Kijowie). Przez prawie dwadzieścia lat kształciła ukraińskich nauczycieli, starała się wszczepić im miłość do literatury, szczególnie poezji okresu romantyzmu. W oddalonym o kilkadziesiąt kilometrów Lwowie równolegle prowadziła znów własne prace archiwalne – w państwowym archiwum okręgowym oraz w dawnej Bibliotece Ossolińskich. Podobnie jak kiedyś w Wilnie – tak i we Lwowie współpracowała z mieszkającymi tu Polakami, m.in. dawnymi pracownikami Ossolineum: Kazimierzem Giebułtowskim, Mieczysławem Gębarowiczem, Ludwikiem Grajewskim, Wacławem Olszewiczem. W rękopiśmiennej „charakterystyce” swoich zbiorów archiwalnych Dora Kacnelson podała, że składają się one z 270 teczek, około 300 mikrofilmów i – oczywiście – mnóstwa notatek. Życzyła sobie, aby te materiały zostały w Polsce. Publikowała w zbiorowych pracach rosyjskich, polskich, węgierskich, ukraińskich). Po polsku wydała kilka książek, w tym dwie o Mickiewiczu: Poezja Mickiewicza wśród powstańców i Skazani za lekturę Mickiewicza.

W 1996 r. została laureatką nagrody Wschodniej Fundacji Kultury „Akcent” w Lublinie, w 2001 otrzymała Złoty Krzyż Sybiraka, w kwietniu 2003, a więc kilka miesięcy przed śmiercią, została Kawalerem Orderu Polonia Mater Nostra Est.

W ostatnich latach stała się bardzo aktywną działaczką społeczną, patriotyczną i polityczną. W miarę swoich możliwości starała się pomagać Polakom okręgu lwowskiego, szczególnie starszym, schorowanym AK-owcom, którzy zostali na ziemi ojców oraz Ukraińcom żydowskiego pochodzenia. Udzielała wywiadów, pisała do różnych instytucji – polskich, ukraińskich, żydowskich – protesty, oświadczenia, memoriały jako „polska Żydówka”, jako „działaczka Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Drohobyckiej”, jako „członkini gminy żydowskiej w Drohobyczu” – pisma pełne gorącego zaangażowania, patosu, niemal egzaltacji. Boleśnie odczuła wywiezienie z Drohobycza do Yad Vashem fresków Brunona Schulza i ostro przeciwko temu protestowała.

Dora Kaenelson była osobą niezwykłą: polska Żydówka, dumna ze swej żydowskości i wręcz zakochana w polskiej kulturze, szczególnie w literaturze XIX w. i twórczości Mickiewicza, którą znała doskonale; potrafiła się znakomicie porozumieć z polskimi katolikami i wyznawcami judaizmu pod warunkiem, że cenili kulturę polską.

Zmarła 1 lipca 2003 r. w Berlinie. Na początku sierpnia tego roku została pochowana na tamtejszym Cmentarzu Żydowskim.

[Biogram opracowano na podstawie: Dobrosława Świerczyńska, „Dora Kacnelson 1921-2003”, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2003, s. 175-181]

Książki autora:

Opracowanie rosyjskich archiwaliów dotyczących procesów za lekturę książek Adama Mickiewicza